-ki bogʻlovchisini (yuklamasini) oʻrinsiz qoʻllamang

Oldinroq bu bogʻlovchining imlosi haqida yozgan edim.

Men jumla tuzishda va tahrirda -ki bogʻlovchisi (yuklamasi)dan iloji boricha foydalanmaslikka harakat qilaman. Chunki u baʼzi oʻrinlarda mutlaqo keraksiz boʻlsa, baʼzi oʻrinlarda oʻzbekchaga xos boʻlmagan ifoda shakli paydo boʻlishiga xizmat qiladi. Albatta, u tilimizdan joy olib boʻlgan. Har doim ham unga oʻgay koʻz bilan qarayvermaslik kerak. U qayerda oʻrinli turganini tajriba va sezim bilan topasiz.

 

Masalan:

Bildimki, jumlani xato tuzdim.

👉 Bu gap xato yoki gʻaliz emas. Lekin uni mana bunday koʻrinishda bergan yaxshiroq, oʻzbekcha ifodaga mosroq:

Jumlani xato tuzganimni bildim.

 

Birinchi gap tuzilishi oʻzbek tiliga xos emas. Biroq baʼzida maʼnoni kuchaytirish uchun jumlani aynan shunday shaklda berishga toʻgʻri keladi:

 

Shunday xokisorlik bilan soʻradiki, rozi boʻlganimni bilmay qoldim.

 

Bu jumlani -ki bogʻlovchisisiz ifodalash mumkin, lekin bunda undagi taʼkid, urgʻu yoʻqolib qoladi:

 

Shunday xokisorlik bilan soʻraganidan rozi boʻlganimni bilmay qoldim.

Shunday xokisorlik bilan soʻragani sababli rozi boʻlganimni bilmay qoldim.

 

Bunday holatlarda birinchi -ki qatnashgan variantni qoldirish kerak.

 

Yuklama boʻlib kelgan oʻrinlarda undan bemalol voz kechish mumkin: nahotki – nahot, goʻyoki – goʻyo.

 

Nahotki shuni tushunmasang? – Nahot shuni tushunmasang?

 

Kimki, qayerdaki, agarki kabi soʻzlar tarkibi -ki mutlaqo ortiqcha boʻlsa, modomiki, vaholanki, holbuki, chunki kabilarda soʻzning ajralmas qismiga aylangan.

 

Orif Tolib