-ki bogʻlovchisini (yuklamasini) oʻrinsiz qoʻllamang
Oldinroq bu bogʻlovchining imlosi haqida yozgan edim.
Men jumla tuzishda va tahrirda -ki bogʻlovchisi (yuklamasi)dan iloji boricha foydalanmaslikka harakat qilaman. Chunki u baʼzi oʻrinlarda mutlaqo keraksiz boʻlsa, baʼzi oʻrinlarda oʻzbekchaga xos boʻlmagan ifoda shakli paydo boʻlishiga xizmat qiladi. Albatta, u tilimizdan joy olib boʻlgan. Har doim ham unga oʻgay koʻz bilan qarayvermaslik kerak. U qayerda oʻrinli turganini tajriba va sezim bilan topasiz.
Masalan:
Bildimki, jumlani xato tuzdim.
👉 Bu gap xato yoki gʻaliz emas. Lekin uni mana bunday koʻrinishda bergan yaxshiroq, oʻzbekcha ifodaga mosroq:
Jumlani xato tuzganimni bildim.
Birinchi gap tuzilishi oʻzbek tiliga xos emas. Biroq baʼzida maʼnoni kuchaytirish uchun jumlani aynan shunday shaklda berishga toʻgʻri keladi:
Shunday xokisorlik bilan soʻradiki, rozi boʻlganimni bilmay qoldim.
Bu jumlani -ki bogʻlovchisisiz ifodalash mumkin, lekin bunda undagi taʼkid, urgʻu yoʻqolib qoladi:
Shunday xokisorlik bilan soʻraganidan rozi boʻlganimni bilmay qoldim.
Shunday xokisorlik bilan soʻragani sababli rozi boʻlganimni bilmay qoldim.
Bunday holatlarda birinchi -ki qatnashgan variantni qoldirish kerak.
Yuklama boʻlib kelgan oʻrinlarda undan bemalol voz kechish mumkin: nahotki – nahot, goʻyoki – goʻyo.
Nahotki shuni tushunmasang? – Nahot shuni tushunmasang?
Kimki, qayerdaki, agarki kabi soʻzlar tarkibi -ki mutlaqo ortiqcha boʻlsa, modomiki, vaholanki, holbuki, chunki kabilarda soʻzning ajralmas qismiga aylangan.
Orif Tolib
Muallif haqida
Orif Tolib – bir necha kitoblar, ilmiy, badiiy va publitsistik maqolalar muallifi, muharrir, tilshunos. Daryo.uz nashri kolumnisti. “Ibrat farzandlari” loyihasining oʻzbek tilidan savodxonlik darslari ustozi. Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.