-u, -yu va chiziqcha
Bu qoʻshimchalar bogʻlovchi ham, yuklama ham boʻlib kela oladi.
Bogʻlovchi boʻlib kelganda va, hamda, bilan soʻzlariga maʼnodosh boʻladi. Bunday paytlarda kiril imlosida soʻzga qoʻshib yoziladi:
Senu men, Farhodu Shirin, yaxshiyu yomon, kattayu kichik, kunu tun.
Lekin lotin imlosida undan oldin chiziqcha qoʻyish kerak:
Sen-u men, Farhod-u Shirin, yaxshi-yu yomon, katta-yu kichik, kun-u
tun.
👉 Yuklama boʻlib kelganda esa, kirilda ham, lotinda ham chiziqcha bilan yoziladi:
Havo biroz salqinladi-yu, lekin hali ham issiq.
Havo biroz salqinladi-yu, lekin hali ham issiq.
Aytay dedim-u, aytmadim.
Aytay dedim-u, aytmadim.
❗️ Baʼzi kitoblar yuqoridagi jumlalarda kelgan -u, -yu yordamchilarini zidlov bogʻlovchisi oʻrnida qoʻllangan deb hisoblagan va chiziqcha qoʻymaslik kerakligini aytgan. Ayrim qoʻllanmalar esa chiziqcha ishlatgan va uni yuklama deb bergan.
Men u nima deb atalishidan qatʼi nazar, chiziqcha ishlatish tarafdoriman. Shunda uni teng bogʻlovchi oʻrnida kelgan holatidan farqlash mumkin. Bu maʼnoni farqlashga ham xizmat qiladi.
Shuni oldinroq aytsang boʻlardi-yu!
Shuni oldinroq aytsang boʻlardi-yu!
Senga tushuntirdim-u.
Senga tushuntirdim-u.
Yuqoridagi ikki misolda -u, -yu yuklamasini -ku yuklamasi bilan almashtirish ham mumkin.
📌 Demak:
Senu men, togʻu tosh, keksayu yosh, oyu kun ✅
Sen-u men, togʻ-u tosh, keksa-yu yosh, oy-u kun ✅
Sen-u men, togʻ-u tosh, senu men, togʻu tosh ❌
Oʻqidi-yu, tushunmadi. Necha MARTAlab aytdim-u! ✅
Oʻqidi-yu, tushunmadi. Necha martalab aytdim-u! ✅
Oʻqidiyu, tushunmadi. Necha martalab aytdimu!❌
Orif Tolib
Muallif haqida
Orif Tolib – bir necha kitoblar, ilmiy, badiiy va publitsistik maqolalar muallifi, muharrir, tilshunos. Daryo.uz nashri kolumnisti. “Ibrat farzandlari” loyihasining oʻzbek tilidan savodxonlik darslari ustozi. Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.