Xoʻja va xoja

Bu ikki soʻz forscha xoja soʻzidan. Asliyatda obroʻ-eʼtiborli kishi; xoʻjayin; savdogar; murabbiy kabi maʼnolarni anglatadi.

Tilimizda xoʻja va xoja maʼnodosh holatda ham, farqli maʼnolarda ham qoʻllanadi.

 

Xoja soʻzi ikki xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Kitobiy uslubda xoʻja, xoʻjayin maʼnosida qoʻllangan. Lekin hozir bu maʼnoda ishlatish eskirgan.

 

Gurganj amiridek zolim yurtimizga xoja boʻlsa, holimizga voy!

M. Osim, Jayhun ustida bulutlar.

 

2️⃣ Tasavvufda tariqat mashoyixlariga beriladigan unvonlardan biri. Masalan: Xoja Yusuf Hamadoniy, Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy.

 

Xoʻja soʻzi esa:

1️⃣ Biror kimsaning yoki narsaning egasi; xoʻjayin. Bu maʼnoda qoʻllash hozir eskirgan.

 

Toʻgʻonbek har kun xoʻjasining zotli otlaridan birini minib, Hirotda gasht qilib yuradi.

Oybek, Navoiy.

 

2️⃣ Oʻzlarini choryorlarning avlodlari deb hisoblovchi musulmonlarning faxriy nomi.

 

3️⃣ Oʻrta Osiyoda ilgari maʼlum imtiyozga ega boʻlgan oqsuyaklar va ularning avlodlari.

 

4️⃣ Xoʻjazoda erkaklar ismiga qoʻshiladi.

 

Madaminxoʻja tol soyasida oʻtirgan ekan, bularni koʻrib, darrov oʻrnidan turdi.

M. Ismoiliy, Fargʻona t. o.

 

Xoʻjayin soʻzining etimologiyasi ham qiziq. Izohli lugʻatga koʻra, xoja soʻzi forschadan rus tiliga xozya shaklida oʻtgach, biror jamoaga mansublikni bildiruvchi -in qoʻshimchasini qabul qilgan. Xozyain soʻzi esa oʻzbekchaga xoʻjayin boʻlib oʻtgan.

Biroq rus olimlari boshqa fikrda. Masalan, mashhur Fasmer lugʻatiga koʻra, xoʻjayin soʻzidagi xoja rus tiliga turkiy tillardan oʻtgan. Qadimgi rus tilida xoʻjayin maʼnosidagi xodja soʻzi ham ishlatilgan.

 

Orif Tolib