Bir oʻzakdan ikki maʼno: minnat va minnatdor
Bitta soʻz qarama-qarshi maʼnoni ham anglatishi mumkin. Bu koʻp tillarga xos. Masalan, basir soʻzi arab tilida koʻzi oʻtkir va koʻzi ojiz maʼnolarida ishlatiladi. Oʻzbek tiliga ham xuddi shu maʼnolarda oʻtgan: 1. Koʻruvchi, koʻzi oʻtkir, oʻta sezgir; 2. Koʻrish qobiliyati yoʻq; koʻr, soʻqir; 3. koʻchma Narsa, voqeaning mohiyatini tushuna olmaydigan; ongsiz; bilimsiz; johil.
Minnat va minnatdor soʻzida ham xuddi shu qoida amalda. “Minnat” soʻzi arabchadan oʻtgan, asliyatda himmat, muruvvat, xayr-saxovat; tashakkur, rahmat aytish maʼnolarini beradi. Oldin oʻzbek tilida ham ayni shu maʼnolarda qoʻllangan. Izohli lugʻat bunga shunday misol bergan:
[Yusufbek hoji:] Agar bu xizmatni oʻz zimmangizga olur ekansiz, ustimga katta minnat qoʻygan boʻlasiz.
A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.
Yusufbek hoji agar shu ishni bajarishga rozi boʻlsangiz, sizdan qarzdor boʻlib qolaman, rahmat va tashakkur aytishga burchliman, deyapti.
Bu maʼno minnatdor soʻzida saqlangan. Minnatdor kishi koʻrgan yaxshiligi sabab boshqa bir kishi oldida maʼnan qarzdor, rahmat aytishga burchli boʻlib qoladi. Rahmat aytmasa ham, ichida unga nisbatan hurmat-eʼtibori oshadi.
Lekin yaxshilik qilgan kishi bundan bahramand boʻlgan odamdan ana shu minnatdorlikni istasa yoki talab qilsa, bu endi minnatga aylanadi.
Qilingan yaxshilikni yuzga solish yoki boshqalarga gapirib yurish minnatdir:
Tekinning minnati koʻp, mehnatning ziynati koʻp.
Maqol.
Ehson qilgan kishining minnati ehsonni yoʻqqa chiqaradi.
Gazetadan.
Bu ziyofatning hali minnati chiqib qolmasa, deb turibman.
K. Yashin, Hamza.
Mehnat qildim – xoʻp qildim, minnat qildim – yoʻq qildim.
Maqol.
Xasis bir bor mehnat qilsa, yuz bor minnat qilar.
Gazetadan.
Bunday ters maʼnolilik sof oʻzbekcha soʻzlarda ham bor. Maqola boshida basir soʻzini misol qilgandik. Oʻzbekcha koʻr soʻzi ham aslida koʻrmoqdan, yaʼni koʻruvchi maʼnosida. Vaqt oʻtib aks maʼnoda ishlatila boshlagan.
Odamlar baʼzida belgi-xususiyatni uning aksi bilan ataydi. Toʻgʻri, dastlab kinoya, mazax yoki boshqa maqsadni koʻzlashadi. Lekin maʼlum muddatdan keyin koʻzlangan maʼno yoʻqolib, shakliy maʼno birlamchiga aylanashi mumkin.
Deylik, ogʻzi shaloqligi, koʻp soʻkinishi bilan tanilgan kishiga “qantovuz” (qand + ogʻiz = shirinsoʻz) deb ot qoʻyasiz. Keyinchalik bu odam unutiladi va qantovuz sifati tili sassiq maʼnosida keng ishlatila boshlaydi.
Orif Tolib
