Izm va izn: farqi nimada?
Talaffuzi yaqin soʻzlarni yanglish qoʻllash uchrab turadi. Ularning maʼnolari bir-biriga yaqin boʻlsa, adashishlar yanada koʻproq boʻladi. Izm
va izn xuddi shunaqa juftliklardan. Ular baʼzan maʼnodoshlik hosil qiladi va bir-birining oʻrnida ishlatilishi mumkin. Boshqa hollarda maʼnosini farqlash kerak.
Izm arabchadan oʻzlashgan, oʻzbekchada ikki xil mazmunda qoʻllanadi:
1️⃣ Boshqarishda, biron-bir ishni bajarishda va shu kabilarda ixtiyor, erk:
Qurilishda men boshliqman, Boʻriyev. Mablagʻ ham, odamlar ham, jumladan, siz ham mening izmimdasiz.
A. Muxtor, “Tugʻilish”.
2️⃣ Amr, farmon; ijozat, ruxsat:
– Janoblari ham keldilar, – ellikboshi oʻtirgan joyidan eʼlon qildi va mirzoning izmini kutdi.
Sh. Toshmatov, “Erk qushi”.
❗️ Lekin izm soʻzini ikkinchi maʼnosida qoʻllash hozir eskirgan.
Bu soʻz qatnashgan iboralar ham bor:
Izm bermoq – ijozat yoki ruxsat bermoq.
Izmiga solmoq – oʻz yoʻliga yurgizib, oʻziga boʻysundirmoq.
Izn soʻzi ham arabchadan oʻzlashgan, oʻzbekchada ruxsat, ijozat maʼnosida ishlatiladi:
Shu vaqtgacha oʻzini bosib, indamay turgan Gʻulomjon mingboshidan bir-ikki savolga izn soʻradi.
M. Ismoiliy, “Fargʻona tong otguncha”.
🟢 Demak, izm va izn soʻzini ruxsat, ijozat maʼnosida sinonim sifatida qoʻllash mumkin. Biroq bir jihati bor: izm soʻzini bu maʼnoda ishlatish tarixiylik, badiiylik nuqtai nazaridan oʻzini oqlaydi.
Ixtiyor, erk maʼnosida esa izn soʻzini qoʻllab boʻlmaydi:
Endi butun jarayon mening izmimda. ✅
(jarayon ixtiyorimda, nazoratim ostida)
Endi butun jarayon mening iznimda. ❌
(jarayon ruxsatimda deyilmaydi, jarayon yoki faoliyatga ruxsat berish mumkin)
Muallif haqida
Orif Tolib – bir necha kitoblar, ilmiy, badiiy va publitsistik maqolalar muallifi, muharrir, tilshunos. Daryo.uz nashri kolumnisti. “Ibrat farzandlari” loyihasining oʻzbek tilidan savodxonlik darslari ustozi. Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.