Eng qiyin til qaysi?
- Maʼlumotlarga koʻra, Yer yuzida 6809 ta til bor. Bu tillarga egalik qiluvchilarning aksariyati Afrika va Osiyoda.
- Tillarning ayrimlari rivojlanib, soʻzlashuvchilari soni koʻpayib boryapti. Ayrimlari esa, yoʻqolib ketish xavfi ostida.
- Til yashab qolishi uchun unda soʻzlashuvchilar soni kamida 100 ming kishi boʻlishi kerak. Hozir 400 ga yaqin til yoʻqolib borayotgan tillar safiga kiritilgan.
- Tillar oʻlishining asosiy sabablaridan biri unda soʻzlashuvchilarning notekis taqsimlanganidir. Yer yuzi aholisining 80 foizi 80 ta tilda soʻzlashadi. 3500 ta tildan esa sayyora aholisining 0,2 foizigina foydalanadi, xolos.
- Hozir 46 ta tilda faqat bir kishigina soʻzlashadi. Agar bu tillar boshqalarga oʻrgatilmasa, ular oʻtmish boʻlib qolishi turgan gap. Shuningdek, uch-toʻrt kishigina biladigan tillar ham talaygina. 200 ga yaqin tilning esa 10 nafardan soʻzlashuvchisi bor.
- Afrika qitʼasida jami 1000 dan ortiq tilda soʻzlashiladi.
- Papua-Gvineyada 700 dan koʻproq til amal qiladi. Ularning qay birini davlat tili sifatida belgilash ancha vaqt bahs-munozaralarga sabab boʻlgan. Shu sababli konstitutsiyada davlat tili yoʻqligi belgilangan. Ish yuritishda ingliz tili va uning mahalliy lahjasi – pijin-inglishdan foydalaniladi.
- Xitoy tilining mandarin lahjasi eng koʻp soʻzlashuvchiga ega – unda 885 milliondan ortiq kishi gaplashadi. Bu borada ikkinchi oʻrinni ispan (332 million), uchinchi oʻrinni ingliz (322 million), toʻrtinchi oʻrinni bengal tili (189 million) egallaydi.
- Xalqaro sunʼiy til – esperantoni 1887-yili varshavalik vrach Lyudvik Zamengof tuzgan.
- Afrika xalqlari gaplashadigan suaxili tili mahalliy qabilalar, arab va portugal tillari chatishmasidan hosil boʻlgan.
- Birlashgan Millatlar Tashkilotida oltita rasmiy til amalda – ingliz, fransuz, arab, xitoy, rus va ispan tillari.
- Eng qiyin tillardan biri bask tilidir. Hatto uni Ikkinchi jahon urushi yillarida maxfiy axborotlarni almashish uchun ishlatishgan. Qiyinlik bobida tabasaran tili ham oʻziga xos. U Dogʻistonda davlat tillari qatoriga kiritilgan. Bu tilda 48 ta kelishik bor! Eskimoslar tilida esa hozirgi zamon feʼlining 63 ta shakli, otlarga qoʻshiladigan 252 ta qoʻshimcha bor!
- Sanskrit tilidagi matnlarni malakali tarjima qilish yoki shu tilda yozish uchun bu tilni kamida 12 yil oʻrganish kerak boʻladi.
- Eskimos tilida “qor” soʻzining yigirmadan ortiq maʼnodoshlari bor.
- Eng qadimgi alifbolardan hozirgacha saqlanib kelgan harf – O. Fanga maʼlum boʻlishicha, u miloddan oldingi 1300-yillar atrofida finikiya alifbosida qoʻllanilgan va hozirga qadar oʻzgarishlarga uchramagan. Bugun bu harf dunyo xalqlari alifbolarining 65 tasidan oʻrin olgan.
- Xitoy tilida 50 mingdan ortiq iyeroglif bor. Biroq gazeta oʻqish uchun ularning 2 mingtasini bilish kifoya qiladi.
- Papua-Yangi Gvineyadagi rotakas tili alifbosida bor-yoʻgʻi 12 ta harf bor.
- Botsvana va Namibiyada gaplashiladigan kxong tilida 112 ta tovush bor.
- Kambojada davlat tillaridan biri sifatida eʼtirof etilgan kxmer tili alifbosida 74 ta harf bor. Bu dunyodagi eng katta alifbodir. Bu tilda mamlakat aholisining 12 millioni gaplashadi.
- Sedang tilida (Vyetnam) 50 ta unli tovush bor.
- Hindistonda 17 ta rasmiy til bor. Ikkinchi oʻrinda Janubiy Afrika Respublikasi turadi – u yerda 11 ta rasmiy til amal qiladi.
- Kavkaz mintaqasida 40 ta tilda soʻzlashiladi. Ulardan biri – abxaz tilida 2 ta unli va 60 ta undosh tovush bor.
Orifjon Madvaliyev tayyorladi.
“Sogʻlom avlod” gazetasining 2016-yil 42-sonida chop etilgan.
Muallif haqida
Orif Tolib – bir necha kitoblar, ilmiy, badiiy va publitsistik maqolalar muallifi, muharrir, tilshunos. Daryo.uz nashri kolumnisti. “Ibrat farzandlari” loyihasining oʻzbek tilidan savodxonlik darslari ustozi. Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.